Tuuli Tuisk: Ārmaz Tiit-Rein, sa ūod pǟgiņ āigastidi vȯnd līvõ kīel tuņšliji. Kui ja kunā sa līedizt eņtš riek līvõ kīel ja līvlizt jūrõ?

Tiit-Rein Viitso: Ō, mingi kizzimi! (Nagrõb.)

TT: Kui pǟgiņ sa mǟdlõd sīest?

TR: Ma mǟdlõb kil. Vȯddõl, pan diktofon vizzõ, ma vȯtšūb midāgõst. Ma nägţõb sinnõn! (Lǟb tuoizõ tubbõ, tulāb tāgiž ja nägţõb rōntõzt “Eesti ajalugu” (Ēstimō istōrij).) Se um 1919. āigastõs ulzõ andtõd. Ja siz, se võiž vȱlda 1946. agā 1947. āigastõs, ma mõtlõb 1946. āigastõs – ma lugīz siedā rōntõzt.

TT: Siz sa vȯļd kōdõks āigastõ vanā?

TR: Nǟ. Mis ma siz līediz? (Nägţõb nimīdi, mis attõ rōntõs kēratõd – “Esimeste ristitud liiwlaste hulgas olid Ülo, Wiitso, Kaupo ja Anno”. Ežmizt rištõd līvlizt siegās vȯļtõ Ylo, Vietzo, Kaupo ja Anno.)

Se siz vȯļ interesant! Skūol biblioteksõ vȯļtõ vanād rōntõd, mis vȯļtõ jedmõl suoddõ ulzõ andtõd. Ja siz ma lugīz. Siz sǟl vȯļ Andres Saal istōrij rōntõd. Sǟl siz vȯļ lieudtõb ikš līvõ kīel kītimi „Täm paikö eņīm äb ūo tundö.“ 1948. āigastõs, ma mõtlõb, ku se vȯļ sõvvõ – siz ma jelīz Koidula ielsõ –, profesor Paul Ariste vȯļ mäd jūrs ja siz ta nīžiz min tantõn, ku tulbiz nädīļ ta lēji studentõdõks līvlizt jūrõ. Siz ma āndiz Aristen seļļiz eksām kizzimiz, ku mis se tǟntõb “Täm paikö eņīm äb ūo tundö.” Ariste vastātiz “Ah, se um Saal. Agā ö azmõl um õ. Täm paikõ eņīm äb ūo tundõ.” Nei, ja ku ta tuļ tāgiž sǟldõst Līvõd rāndast, siz ta kutsīz mīnda eņtš jūrõ. Ta jelīz Vikerkaare ja Jakobsoni īeld nūrka pǟl. Se vȯļ ležgõl. Ma lekš ja ma sai täm kädst īd kūjastõd liestā ja Karl Stalte “Līvõ lōlõd“. Ma äb mǟdõl, või se vȯļ se īž kõrd, aga tuoi kõrd – siz ka Stalte tulktõd līvõ kīel Ūd Testament. Ja siz ma pa rōziņ lugīz nēḑi. Se vȯļ se īrgandõks.

TT: Mingizt attõ sin mǟdõltõkst sīest āigast, ku sa vȯļd ežmizkõrd Līvõd rāndas Kurāmōl?

TR: Ma vȯļ ežmizkõrd Līvõd rāndas, ku ma vȯļ loptõn iļīzskūol. Se vȯļ sigžõ. Iļīzskūol sūomõ-ugrõ kīeld katēdõr tei studentõdõn seļļiz kēmiz sīņõ. Autobusõks. Ja ma päzīz īņõ. Se vȯļ 1961. āigastõs. Pētõr Dambergõ ma neiz jo varāld. Ta vȯļ ka Ariste jubilej āigal Tartus. Ta vȯļ eņtš tidārõks siz täsā. Bet Līvõd rāndas mēg keimõ pids kilīdi. Se vȯļ siz ežmi kõrd, ku ma kei. Bet iļīszskūols Väärin vȯļ andtõd līvõ kēļ, Ariste īž kei vaḑā kīeldõ tuņšlõmõs, Laanestõn āndiztõ ižor kīel ja mina sai vepsa.

1970. āigastõs vȯļ Tallinnõs sūomõ-ugrõ kongres. Siz Wolfgang Steinitz (ta vȯļ Idāsaksāmō Tieud Akadēmij prezident agā vīts-prezident) vȯļ Tallinnõs. Siedā ma īž iz nǟ ja iz kūl, aga siz ta mõtliz iļ sūomõ-ugrõ kīeld fonologij simpozij. Siz Ariste mõtliz, ku minā võiks tīedõ līvõ kīelstõ. Ja siz, ma mõtlõb, ku se vȯļ 1971. agā 1972. āigastõs, siz ma lekš īž līvõd jūrõ. Nei ma īrgiz kǟdõ. Līvõ kēļ, vaḑā kēļ ja ižor kēļ vȯļtõ emīņ mīelpierāst, sīepierāst ku ne vȯļtõ mõtsārovd. Ma mõtlõb, ku se vȯļ 1980. āigastis, ku ma īrgiz līvõ kīeldõ opātõ.

TT: Või sa mǟdlõd mūnda interesant ažā agā suggimiz sīest āigast, ku sa keid Kuramōl?

TR: Agā ma võib nīžõ iļ amā ežmiz suggimiz, kuigid ma īž iz ūo sǟl! (Nagrõb.) 1948. āigastõs, siz ku Paul Ariste lekš studentõdõks sīņõ, siz Sīkrõgõl vȯļ nei, ku mingizt polākõd lekštõ randõ. Sǟl vȯļtõ ne mõltsizt kibārd [rubīžkaitsõd – tuoim.]. Ne vȯļtõ sǟl ägstõn, nei ku vȯļ nǟdõb, või mingi lǟb randõ, agā äb lǟ. Bet iz või lǟdõ! Mingizt kuolm polākõzt lekštõ randõ. Tīedõd eitõ – kuolm lekš. Bet kakš tuļtõ tāgiž. Kus ei ikš? Mõltsizt kibārd vȯtšīztõ. Kui se võib vȱlda, ku ikš um järā lǟnd? Ne tuļtõ kuolmskiņ tāgiž, bet ikš vȯļ tuoiz sǟlgas! (Nagrõb.) Ma mõtlõb, ku se vȯļinteresant suggimi! Ku krīevõd vȯtšīztõ. Ne mõtliztõ, ku ikš vȱigiz iļ. Ariste nīžiz minnõn siedā.

Ma äb mǟdõl, või se vȯļ se īž āigast, agā tuoi. Ma äb tīeda, kus ne studentõd magīztõ iļ īe sǟl. Näntõn vȯļtõ seļļizt sīedõbažād īņõs. Siz ne kīetiztõ kuskiz sīemnaigõ amādõn. Karl Kont (ēsti kēļnikā) ja ikš neitst, ne īrgiztõ sīemnaigõ tīemõ. Ja siz vietā vȯļ vajāg, ku um kīetõmõst. Karl Kont lekš siz kouvõ jūrõ vietā tūomõ ja paņ päzīz sǟldõst kädst järā. Ja vajīz kouv pūojõ. Kouvõd äb ūotõ nei tõvād. Karl Kont lekš kouvõ. Paņ sai ulzõ, aga ta īž iz päz ulzõ. Siz se neitst, kis sǟl vȯļ, se tuļ tǟnda vȯtšõm. Se siz äbţiz ulzõ. Ja siz pierrõ ne nagriztõ, ku ne lȭinagizt seitõ, ku ne amād sīebõd siz Kont-zuppõ. (Nagrõb.) Līvõ kīelkõks se vȯlks “lū”.

Siz ikškõrd riek pǟl studentõd vȯļtõ ulzõ mõtlõn seļļiz sõnā, ku “ovopibent”. Se um “munājūoji”. Ja siz, ku ne Rīgõs keitõ, siz milīts kädstõ kizīztõ, kus um amā ležgli “ovopibarija” (kūož, kus võib muņḑi jūodõ). Se mõtliz ja siz nägţiz, ku sǟl kuskis. Ma mõtlõb, ku Valdek Pall (ēsti kēļnikā) nīžiz iļ sīe. (Nagrõb.)

TT: Või sa mǟdlõd mingiz interesant suggimiz sīest āigast, ku sa īž keid Kuramōl?

TR: Ku ma īž īrgiz kǟdõ … Irēl vȯļ set ikš līvli. Täm jūrs ma kei ka, agā sīņõ ma iz tō lǟdõ. Sǟl vȯļ pǟgiņsīezõri… Ma magīz siz skūolsõ. Direktor vȯļ Maija Valce, kīen izā vȯļ vȯnd Dūoņigs skūol direktor ja vanāizā vȯļ vȯnd Irē mierskūol jūodiji. Ja sǟl skūolsõ ma nei võiž maggõ. Sǟl ma vȯļ tierā kū, ku ma lekš, ku ma sǟl kei. Ja jegā āigast nei. No mis võiž vȱlda interesant…

TT: Kis um vȯnd sinnõn amā ārmaz līvli?

TR: Amā jõvā ja seļļi opātiji vȯļ Katšī (Katrin Krason). Ta jelīz sǟl Kuoštrõgõl eņtš mīekõks. Ne vȯļtõ vanād, näntõn vȯļtõ kakš pȯigõ. Ikš jelīz sǟl Irēl, mõtsā sidāmõs, sǟl Vīdõl riek aigās. Ja tuoi jelīz Vīdõls. Ja siz ne vanād saitõ tūodõd Kuoštrõgõld Irēl. Ja siz skūolstõ se iz ūo nei kougõn. Siz ma kei sǟl amā emīņ. Ma kei ka mūši kūožis.

TT: Või sa keid ka mūši kilīs?

TR: Nǟ, ma kei ikškõrd ka Mustānummõl. Sǟl jelīz ikš mīez. Tämmõn vȯļ ikš sõzār, kis jelīz Ōstõl. Bet se mīez iz ūo nei jõvā rõkāndiji, sõzār vȯļ paŗīmi. Bet nǟ, ma um kǟnd ämši kilīs. Pizzõ ja Lūžõ päzīz nei, ku vȯļ set ikš autobus, se tuļ Vǟntast Kuolkõ (ku se tuļ), pids siedā riekkõ. Ȭdõn vȯļ vaņtlõmõst, või se tulāb. Ja siz ūoņdžõl varāld, nei kīela vīd āigal, vȯļ autobus pǟlõ lǟmõst. Bet ku sīņõ Pizzõ agā Lūžõ päzīz, siz iz päz vel kuskiz. Rovzt vel magīztõ. Se vȯļ seļļi äbjõvā āiga. Ikškõrd ma tōž lǟdõ sīņõ Kāpberg tidārd jūrõ. Siz ma kei pids mõtsõ, pids riekkõ. Ja siz sǟl riekaigās, Īra pūolõ, sǟl vȯļtõ ne krīevõ soldātõd. Ma vaņtliz, ku ma vȯļ jo kougõn lǟnd, siz ma lekš tāgiž Pizā pūolõ. Ja siz tuļ “Stoi! Brosj veštši! Ruki vverh! Ruki na zatõlok!” Ne vȯļtõ ne soldātõd sǟl. Se pǟva lekš nei, ku ma mittõ midēgõst iz sō tīedõ. Ja ku ma päzīz Kāpberg jūrõ, siz mitītõ iz ūo kuonnõ. Ma mǟdlõb, Kāpbergõd jelīztõ seļļizõs āitas. Ma äb mǟdlõ, või se kuodā vȯļ järā pallõn agā … Seļļi se jelāmi um.

TT: Pǟgiņ um rõkāndõd iļ “perīz līvliz”. Mis sa arrõd sīest “perīzõst līvlizõst”?

TR: Se Līvõd Īt. Sǟl attõ ne perīzt līvlizt. Ja mēg võimõ rõkāndõ kil iļ sīe. Līvlizt äb ūotõ kūolõnd. Ne at jelsõ. Ne lōlabõd līvõ kīelsõ. Kunā se vȯļ, ku ma kei Rīgõs … Ma neiz, ku ikš piški pȯis lōliz ka līvõ kīelkõks īņõ! Linda Zonne pūoga! Oi, kui lōliz!

TT: Līvlizt ja līvõ kīel tuņšlijid attõ sūrd lūoltijid. Mikšpierāst sinā äd ūo? Või sa ūod, agā äb ūo nīžõn iļ sīemuntõn?

TR: Jegā ažā äb ūo nīždõb ažā. (Nagrõb.) Min mīelstõ ma äb ūo lūoltiji. Ma um mingiži-äbmingiži kēratõn ka, bet nei ma äb mǟdlõ. Lūoltijizt attõ ne, kis tīedabõd ja uskõbõd, ku ne attõ lūoltijizt. Ku ma lūoltõb, siz se um set mingi… mingi ažā.

TT: Kui īžki um līvõ kēļ sin mīelstõ?

TR: Se um seļļi lǟlam kizzimi. Jegā kēļ um īžki. Bet līvõ kīelsõ ne īeld attõ īžkizt. Līvõ kīel sõnād mȭitantimi um īžki. Mis äb ūo īžki? (Nagrõb.) Aga mis um se amā interesant … Seļļizt vaildõkst neiku kēļ – kīel – kīeldõ, ēļ – īel – īeldõ attõ interesantõd. Interesant um katkāndõks, mis mūši mäd kēļši äb ūo. Līvõ kēļ kilūb jõvīst.

TT: Mis um sin mīelstõ amā knaš sõnā līvõ kīelsõ? Mis kilūb knašīstiz?

TR: Siedā ma äb ūo mõtlõn …

TT: Min mīelstõ knaš sõnā um “mierpīla“.

TR: Ikš sõnā… Oh… Ma äb tīeda… “Tõurõz!“

TT: Kus pūolõ sin mīelstõ līvõ kīel ja kultūr tuņšlimi ja vȱidami tämpõ lǟb, agā kus se paldīņ um?

TR: Ma mõtlõb neiku paldīņ se tunšlimi um jõvīst lǟnd jeddõpēḑõn. Jemīņ tuņšlijidi äbku varāld. Jedmõl vȯļ set ikš Sjögren, ikš Wiedemann, ikš Kettunen, ikš Lōrits. Siz pigātagā ikš āinagi Vääri.

TT: Ja siz ikš Viitso… Nǟ, tämpõ um jemīņ.

TR: Tämpõ um jemīņ. Nǟ. Ja se tǟntõb, väggi jõvīst. Ja väggi jõvīst um, ku līvõ kēļ sōb tuņšõltõd ka Leţmōl. Se um jõvā!

TT: Ja ka Saksāmōl ja Sūomõs neiīž.

TR: Ma mõtlõb, ku amā jemīņ täs, Ēstimōl. Ja ma mõtlõb, ku se um jõvīst, až līvlizt ku seļļizt vel äb ūotõ kaddõnd. Rīgõs tämnāigast ka (7. aprilkūsõ) – nei sūrdõ līvõd kūorõ ma äb ūo jedmõl nǟnd! Sǟl vȯļ neijen rovšti!

TT: Mingiži kēļi sa vel ūod tuņšlõn?

TR: Vaḑā, rōz ižor kīeldõ, bet ižor kīelstõ ma mittõ midēgõst äb ūo kēratõn. Siz vepsa. Interesantidi kēļi um pǟgiņ. Mūnda kizzimizt ma um vaņtlõn. Ma um kēratõn krīevõ kīelstõ, hantõd kīelstõ, selkupõd kīelstõ, ka atapaškēļšti.

TT: Minnõn vȯļ sūr rīem sinkõks rõkāndõ! Sūr tienū sinnõn!

TR: Bet ma äb ūo mittõ midēgõst tīend! (Nagrõb.)